O San Xoán, a festa pagán da natureza, cristanizada e... profanada

Noite e día do San Xoán, metade do ano, eixo do almanaque agrario, tempo do solsticio de verán, celebrado nunha noite de encontro entre homes e mulleres, mozos, nenos e vellos...xuntos a fortalecer a casa, a tribo, o pobo arredor das tradicións que enxalzan a vida, á alegría, á paz, a carón dunha lumeirada e en paisaxes abertas á sacrosanta Terra que nos soporta, para afianzar ese panteísmo paisaxe-paisanaxe, sentirse ecoloxista... quizais para rematar degradándose, corrompéndose, profanándose o sentimento humanista ao faltar campas, espazos ceibes nos que expresarse, xa que foron reconvertidos en aparcadoiros, en mostrarios da ilustración municipal, con fontes, monumentos, faroliños austrohungaros....que non permiten a celebración festiva... entón, sen cavilalo, a xente vaise ao que queda ceibe, inmaculado polo poderío do mar, ás praias... coa incorporación do mercadeo, do botellón, dos decibelios... e velaí a profanación. Fenómeno medrando e imitado a partires da metade dos anos setenta. Pero tamén con acertos que se suman e complementan a festa: as sardiñadas.

Celebrado tempo do solsticio que ocorre no hemisferio norte entre o 20 e 21 de xuño, cando o o sol brilla con maior intensidade e a noite é a máis corta. Converxer dos Catro Elementos: Lume, Auga, Terra e Aire. Amenceres nos que as raiolas do sol fixéronas furar os prehistóricos entre as pétreas cámaras escuras da morte, as dos dolmens megalíticos, as que tamén, como bo agoiro, traspasan os pórticos dos trilitos, como no británico Stonehengue. Noite e día considerados máxicos, que cristianizados serán apartados á xornada do 24, dedicada ao santo toleirán que clama no deserto, o do bautismo coa cuncha, o San Xoán Bautista, tan en relación coas augas que todo purifican e apagan . Dándolle voltas á espiral da historia, no século VI, o celta galo Gregorio de Tours propuña ir e cristianizar os sitios de cultos pagáns e sobre eles erguer altares cristiáns, iso si, permitindo a festa e recomendando para estas xornadas a celebración de solemnes bautismos. E velaí ermidas dedicadas ao San Xoán vencelladas a sitios e ritos noutrora pagáns, en relación coas augas, co sol, co lume, co aire e quizais detrás da súa historia e do seu mito a historia algún ermitán, ebrio de Deus.

Converxer de ritos celtas, romanos, cristiáns...e novidades aculturais

Celebrados días e noites no Eirín céltico, entre o tempo do Beltaine (1 de maio) e o do Lugnasad, (1 de agosto) e que o panceltismo moderno segue a facer seus. A denominación común do San Xoán prende na Galiza, borra as divindades celtas e romanas para levalas as augas do Leteo e cada tempo incorporará cada súa moda: a tradición transita.

Ao respecto non ven mal ler aos clásicos e para este tempo velaí “La Estación del Amor, fiestas populares de mayo a San Juán”1992) de Julio Caro Baroja, como a etnografía de Vicente Risco...e a partir delas todo o que se queira, que haber haina. Festas de flores e rechouchío de aves que abren ao verán, farturentas de mitos e rituais, de cánticos e contos, de agoiros e oracións, propicias á maxia e mesmo aos exorcismos, á aparición de seres fantásticos, de señas e ánimas.

Na noitiña do 23, na soleira da xanela, poñerase a almofía coa auga, dis que mellor recollida de sete fontes... e nela as sete flores de sete plantas, entre elas a principal, o sabugueiro, xunto cos estraloques, o romeu, a malva, a xesta, a herba Luísa, a verbena... ao respecto desta planta Caro Baroja pona en relación cos postos de plantas que se instalaban arredor dos santuarios nos que se facía festa, de onde saíu pois o nome da verbena festiva. Perda que non haxa colectividades que nestes días fagan e espallen ramilletes, asociados con libros de tradicións.

Os gregos celebraba este tempo de flores e sol recollendo auga do mar, para asperxela sobre as súas casas, adornadas con ramallos de flores, facendo banquetes. Os romanos festexaban as “Palilia”, en relación co deus Pales, protector dos pastores, acendíanse entón fogueiras, polas que brincaban e pasaban cos seus rabaños, tamén enramando de flores as casas... ofrecendo aos deuses as primicias das colleitas. E velaí de semellantes tradicións os “Hirpi Sorani” ( sacerdotes, lobos do deus solar Sorano, venerado no monte Sorano), os que pasaban descalzos sobre as cinzas acesas, tradición viva na vila soriana de San Pedro Manrique.

Un dos sermóns de San Agostiño (Sc. V) refírese aos que toman o baño no mar neste tempo, así como aos que acenden fogueiras nas campas. Pouco despois Martiño Dumiense, paisano da Panonia e seguidor do seu homónimo de Tours, cristianizador da Gallaecia no “De Correctione Rusticorum”, refírese a cousas semellantes. Noite na que se abren as portas e xanelas para deixar que entre o orballo, o aire do San Xoán purifique a casa...e quizais nesa mesma soleira da xanela se pouse unha cunca con clara de ovo... a que, na mañanciña, tomará algunha forma que se saberá interpretar como agoiro. Noite equiparable á da lúa de agosto, nas que ten lugar na Lanzada o fecundador baño das nove ondas.

Dise no universo celta que nesta noite se escoitan baixo as lagoas (Valdoviño, Doniños, Antela, Puzo do Lago de Maside...) o tanxer das campás de igrexas de cidades asolagadas por avaricia

E velaí nese reconverter gastronómico das festas unha nova incorporación, sabendo que “polo San Xoán a Sardiña molla o pan”: as grellas de sardiñas ás portas de cada taberna ou casa . E toda Galiza e máis aínda a beiramar envólvese en fume espeso e recendo a sardiña asada. Para maior enxebreza sardiñas acompañadas con cachelos e pan de boroa , sen faltar as cuncas de viño...

Así, dende as movidas dos oitenta , a sardiña prateada e a súa espiña pasan a ser icono do popular tempo de San Antonio e de San Xoán, ben o saben os lisboetas e mesmo a Galiza de “para mariñeiros nós”: humilde xantar do pobo, símbolo da abundancia, por algo, de xeito retranqueiro levada e traída en enterro e fogueira ao rematar o Entroido e entrar na Coresma, cando debera ser ao revés: resucitar a sardiña e deixar as carnes de porco para o outono... O arousán Julio Camba dicía que comer unha sardiña é como xantar o mar e sempre mellor medindo ben onde e con quen. Lisboa soubo manter, facer seu e recrear sobre o símbolo da sardiña, tal como fixo o ceramista Bordalho Pinheiro (1846-1905) e máis modernamente Joana Vasconcelhos... e velaí a tenda de souvenirs no Ressio “ O Mundo fantástico da Sardinha”. Lección recollida pola movida bravú coruñesa, pintores como Xaime Cabanas, Cabezas, o mesmo Peteiro souberon darlle voltas e recrear sobre o tema da sardiña.

Sardiña, peixe, amuleto, símbolo cristián, noutrora xantar dos pobres, con tantas significacións bíblicas, apostólicas, milagreiras... que entra no remuíño festivo, arredor das fogueiras, cachelas, das danzas, de contos e cantos, de pasados con presentes, de realidades con ideais e esperanzas, como ben sabe celebrar Carballo de Bergantiños, Poio, a Estrada, Ortoño, Muras, Río.... Bergondo, Camariñas, Ribeira... E cando faltan as campas abertas, fronte á tradición asexa a transgresión, a profanación ecolóxica, o botellón, a aculturación nas praias .

Mulleres e homes irlandeses abandeirados de liberade, atípicos, singulares, inadaptados, diferentes... que diría e imitaba Risco, creadores que alimentan o psicoanálise, entón tan na vangarda, os máis cun forte sentimento rebelde, de nación, a non ser Joyce, máis inclinado cara ao sentimento imperialista británico, pero rompedor, deconstructivista, inspirador.

Dublín, viveiro de iniciativas literarias, musicais, artísticas...

O Dublín atravesado cara ao porto polo río Liffey, a cidade do Trinity College, das street Gaffton, da Merrion, da O´Conell, das catedrais de San Patricia e da Christ, dos pubs, do Temple Bar, do Fenix Park, do imprescindible Museo Arqueolóxico Nacional, da cervexa Guinness... e de tantas cousas máis e a metrópole que no tempo do corazón do verán, cada 16 de xuño, vístese de época, de etiqueta eduardiana: eles cubertos de bombín ou canotier, chaleques cruzados de leontina... elas, con amplas pamelas á cabeza, de camisa almidoada cuberta de chal, quizais á gorxa un broche de camafeo, de brillantes e amplas saias de raso... Uns e outras lembrando aquel xoves do ano 1904, “o día máis longo do mundo”, descrición da xornada da vida dunha cidade, dezaoito horas nas que se couta esa monumental, rompedora e referente novela da modernidade, o Ulises. Obra escrita entre ires e vires do escritor James Augustine Aloysius Joyce por tres vértices do triángulo europeo: Trieste, Zúrich e París, entre os anos 1914 e o 1921. E velaí para conmemorar a obra unha procesión de xente celebrando as 18 horas, os seus dezaoito capítulos, recorrendo de sitio en sitio onde acontece cada un deles: dende a beiramar sobre a que se ergue a cilíndrica Torre Martelo, en Sandycove, interior na que se narra aquela performance inicial: “Maxestuoso, o bandulleiro Buk Mulligan, chegou embutido polo oco da escaleira, portando unha cunca chea de escuma sobre o que se cruzaban un espello e unha navalla de afeitar. O batín marelo, desatado, ondulábase de xeito delicado ás súas costas polo vento apracible da mañá. Ergueu a cunca e entoou: “Introito ad altare Dei...”. Flash literario co que se enceta o libro, alusión a unha misa coa que se da Introito a unha nova e labiríntica Odisea urbana, agora a través das Igrexas, dos pubs, dos cemiterios e dos parques de Dublín, con parada na farmacia Sweny’s en Lincoln Place e nela mercar unha peza de xabón de limón, atopándose cun novo xeito de Telémaco, de Néstor, de Proteo, de Calipso, de Eolo, de Lostrigóns, de Cíclopes, de Circe, de Emeo e Penélope...cada un dos títulos de cada capítulo...

Novela difícil de ler e máis aínda de traducir e peor si nos movemos dende as gafas mentais, dende os esquemas tradicionais dunha secuencia lóxica. Compre pois quitar semellantes orelleiras: ler a modo, de vagar, buscando os retrogustos e desfrutando cada intre. Sabendo tamén que Joyce xoga, experimenta coa linguaxe, coas formas de dicir, en relación co xeito de escribir... Se acaso compre prepararse, así que aconsellamos previamente saber de que vai a cousa, que cada capítulo está escrito dun xeito diferente... ou mesmo guiarse por un deses libros que ofrecen claves para a lectura, que haber hainos, como fío de Ariadne para furar por tal revirado labirinto urbano. Tampouco viría mal recomendar a súa lectura nun club deses de lectura en grupo e que tanto se levan.

Setecentas páxinas da novela do Ulises que mudaron o xeito de entender o mundo, de escribir e de ler... Carlos Gamerro, autor dun deses libros Claves para entender el Ulises, resúmeo, entre tantas outras cualificacións como unha “Catedral chea de lixo”, de todo o que non é importante. Nova épica ascética en lugares, e nun día de Dublín, onde o que non parecía literario pasa a contarse, onde o vulgar faise sacrosanto. Mesmo o Ministerio de Asuntos Exteriores de Irlanda, asumindo a atractiva importancia icónica do Ulises, creou o Starting Ulysses, audiovisual para introducir á obra.

A Galiza romántica e modernista, a dos precursores e dos renovadores, sempre se mirou nas ansias de liberdade e na creación dese país irmán, que tamén se di céltico e cristián. E velaí que Otero Pedrayo sorpréndese coa obra de Joyce e tenta traducilo ao galego e así o fai, de xeito pioneiro no 1926 para a cultísima revista Nós, dirixida por un Vicente Risco coñecedor de canto acontecía. Algo que compre contextualizar e analizar dentro daqueles anos de confrarías, irmandades, seminarios e xenios modernistas “raros” que dicían os portugueses, os Á rebours que preconizaba Huysmans, pondo en valor á persoa, a singularidade, fronte á rutina da máquina, da revolución industrial. Respostas rompedoras na onda Decadentista.

O 16 de xuño do 1954 é cando dá comezo a iniciativa dublinesa do Bloomsday, a de rememorar o Ulises e a Leopold Bloom, o persoeiro central da novela, un oficinista mediocre. Día central na vida de James Joyce por ser xornadada na que coñece a súa muller e inseparable Nora Bernacle e na que os concorrentes repiten sitios e feitos do que se conta na novela, lendo pasaxes da mesma, facendo parada e ceando os característicos riles de porco fritos, ensalsados, bebendo cervexa, visitando igrexas, o cemiterio de Glasnevin, pubs como o Davy Byrne’s en Duke Street, pedindo un bocata de queixo italiano gorgonzol... Actividade que será imitada conoutros autores por outras partes do mundo, facendo itinerarios literarios teatralizados. Sempre Irlanda nos horizonte do Atlántico céltico.